Granica na olzie

Podzielone miasto (1920)

Marian Dembiniok

Kiedy 28 czerwca 1914 roku w Sarajewie, w 14. rocznicę ślubu książęcej pary, Gavrilo Princip zastrzelił następcę tronu arcyksięcia Franciszka Ferdynanda i jego żonę Zofię von Chotek, w dwudziestotysięcznym Cieszynie nikt nie przewidywał, że za parę lat Olza stanie się rzeką graniczną. I wojna światowa zakończyła się 11 listopada 1918 roku, a zmęczeni i okaleczeni żołnierze powrócili do swoich domów ojczystych. W przypadku mieszkańców Śląska Cieszyńskiego sprawy były bardziej skomplikowane. Wielka Wojna w obliczu konfliktu między zaborcami otworzyła przed Polakami możliwość odzyskania niepodległości. Na Śląsku Cieszyńskim mieszkający tu w większości Polacy liczyli na powrót do Macierzy, chociaż ich przynależność do monarchii austro-węgierskiej nie była pochodną rozbioru Polski. Problem w tym, że również Czesi zamieszkujący tę krainę, w szczególności jej zachodnie tereny, marzyli o państwie narodowym, którego częścią miał być obszar dawnego Księstwa Cieszyńskiego. Jeżeli weźmiemy pod uwagę również Niemców, którzy szczególnie w miastach czuli się gospodarzami i promotorami postępu cywilizacyjnego i nie widzieli powodu do opuszczania śląskocieszyńskich miast, to sytuacja stała się trudna do pogodzenia przez wszystkie strony. Ostatni przed I wojną światową spis ludności przeprowadzony w Cieszynie w roku 1910 wykazał w kategorii języka potocznego 13.254 (61,5%) osoby posługujące się językiem niemieckim, 6.832 (31,7%) językiem polskim i 1.437 (6,7%) językiem czeskim, morawskim i słowackim. Ta statystyka w sposób przybliżony mówi o stosunkach narodowościowych w samym Cieszynie. Równie ważna dla specyfiki Cieszyna była struktura wyznaniowa. We wspomnianym 1910 roku katolicy stanowili 67,3% mieszkańców, ewangelicy 23,0%, a Żydzi 9,4%.

MAPA: Rozsiedlenie ludności polskiej w Księstwie Cieszyńskiem, 1919. Mapa, opracowana przez profesorów Franciszka Popiołka i Tadeusza Golachowskiego, wydana przez Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego w 1919 r. w Krakowie przedstawia wyniki ostatniego austriackiego spisu narodowościowego z naniesionymi procentami ludności polskiej w poszczególnych gminach. (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

W październiku 1918 roku można było z dużym prawdopodobieństwem przewidywać klęskę militarną państw centralnych i zakończenie wojny. Każda z zainteresowanych stron – Polacy, Czesi i Niemcy – inaczej wyobrażała sobie końcowy efekt działań wojennych, próbując aktywnie uczestniczyć w działaniach dyplomatycznych organizujących powojenny świat. Dla losów Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego szczególnie ważnym okazał się konflikt polsko-czeski, którego początki paradoksalnie wiążą się z podpisaniem porozumienia w dniu 5 listopada 1918 roku. Stronę polską przy podpisywaniu tego dokumentu reprezentowała Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego, a za stronę czeską występował Zemský národní výbor pro Slezsko. Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego jest wzorcowym przykładem mądrości ówczesnych Polaków, którzy w obliczu zagrożenia potrafili zapomnieć o dzielących ich poglądach i wzajemnych animozjach. 12 października 1918 roku zwołano w Domu Narodowym przy Rynku pod numerem 12 zebranie organizacji politycznych, kulturalnych i społecznych. Uchwalono deklarację, w której stwierdzono między innymi: … „że jako Polacy, zamieszkujący kraj polski, uznajemy bezwarunkowo przynależność naszą i kraju do całej, zjednoczonej i niepodległej Polski z dostępem do morza", i dalej – „Dążąc do jedności i państwowej niepodległości, nie pragniemy nad nikim panować i popierać będziemy z całych sił dążenia każdego narodu walczącego o własną państwowość, w szczególności z bratnim narodem czeskim pragniemy żyć w zgodzie i dobrym porozumieniu". Kiedy kilka dni później, 16 października, następca zmarłego w listopadzie 1916 roku Franciszka Józefa I, cesarz Karol I, ogłosił manifest umożliwiający kreowanie lokalnych samorządów narodowych, Polacy Śląska Cieszyńskiego mieli już swoją reprezentację, która ukonstytuowała się w sobotę dnia 19 października 1918 roku. Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego była de facto komitetem międzypartyjnym utworzonym przez trzy partie: Związek Śląskich Katolików, Polskie Zjednoczenie Narodowe i Polską Partię Socjalno-Demokratyczną Galicji i Śląska Cieszyńskiego. Komitet składał się z 21 osób, a w Prezydium Rady Narodowej zasiedli liderzy wymienionych partii: ks. Józef Londzin, dr Jan Michejda i Tadeusz Reger. Środowiska czeskie 30 października w Polskiej Ostrawie powołały własne przedstawicielstwo pod nazwą Zemský národní výbor pro Slezsko. Tymczasowa umowa z 5 listopada rozgraniczała Śląsk Cieszyński według kryteriów etnograficznych, przyznając stronie polskiej obszar 1 762 km2, zaś czeskiej 519 km2. Polską część Śląska Cieszyńskiego zamieszkiwało 207 092 Polaków, 63 418 Niemców i 16 433 Czechów, zaś czeską część 99 171 Czechów, 26 758 Polaków i 13 498 Niemców. Mimo podpisanej umowy Śląsk Cieszyński stał się terenem polsko-czeskiej rywalizacji, a nawet konfliktu zbrojnego o kształt powojennych granic. O ile strona polska używała argumentów narodowościowych i etnograficznych, o tyle Czesi oprócz argumentów historycznych mówili o konieczności uzyskania zaplecza gospodarczego, zapewniającego byt młodemu państwu. Chodziło o kopalnie węgla usytuowane wokół Karwiny i kolej koszycko-bogumińską zapewniającą połączenie ze Słowacją. W sytuacji, gdy powołany w Warszawie przez Józefa Piłsudskiego rząd Jerzego Moraczewskiego upoważnił Radę Narodową Księstwa Cieszyńskiego do sprawowania w jego imieniu władzy oraz wyznaczył na 26 stycznia 1919 roku termin wyborów do Sejmu Ustawodawczego, Czesi zdecydowali się na akcję militarną. Wykorzystując trudną sytuację Polski zaangażowanej na wschodzie w wojnę z bolszewikami, Czesi w sile 16 000 żołnierzy pod dowództwem ppłk. Josefa Šnejdárka zaatakowali tereny przyznane stronie polskiej w umowie z dnia 5 listopada. Strona polska dysponowała jedynie 1 500 żołnierzami oraz oddziałami Milicji. W tej sytuacji kierujący obroną płk Franciszek Ksawery Latinik zdecydował o ewakuacji wojsk polskich na linię Wisły i przeniesieniu kwatery do Skoczowa. Czesi bez oporu dotarli nad Wisłę i w dniu 28 stycznia rozgorzała trzydniowa bitwa pod Skoczowem, zakończona zawieszeniem broni. Postanowieniem Konferencji Pokojowej w Paryżu nakazano Czechom wycofanie się z zajętego terenu za rzekę Olzę, co w rzeczywistości było realizacją głównych założeń styczniowej agresji. Tę przejściową sytuację, niezgodną z umową z 5 listopada, miała zakończyć decyzja wspomnianej Konferencji Pokojowej w Paryżu, w imieniu której 12 lutego przybyła do Cieszyna Międzysojusznicza Komisja Kontrolująca w celu przygotowania raportu o sytuacji na Śląsku Cieszyńskim. Brak zdecydowania i efektywności Międzysojuszniczej Komisji spowodował przybycie do Cieszyna wysłanników rezydującej w Warszawie Misji Międzysojuszniczej, którym udało się 25 lutego doprowadzić do podpisania umowy wojskowej, wprowadzającej linię demarkacyjną pomiędzy czeskimi i polskimi wojskami.

Międzysojusznicza Komisja Kontroli przybyła do Cieszyna 12 lutego 1919 r. W jej skład wchodzili przedstawiciele USA, Wielkiej Brytanii, Włoch, Francji i Japonii. (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Ponieważ 27 września Rada Najwyższa Konferencji Pokojowej poinformowała o decyzji o przeprowadzeniu plebiscytu na Śląsku Cieszyńskim, w styczniu 1920 roku rozpoczęła w Cieszynie prace kolejna komisja – Międzynarodowa Komisja Plebiscytowa. Śląsk Cieszyński stał się terenem bezpardonowej walki agitacyjnej, a także terenem krwawych starć, co przy wyraźnej stronniczości Komisji Plebiscytowej źle wróżyło polskiej stronie. W ostateczności do plebiscytu nie doszło, a o podziale Śląska Cieszyńskiego zadecydowała Konferencja Ambasadorów, która werdyktem z dnia 28 lipca 1920 roku dokonała arbitralnego podziału miasta i regionu. Olza stała się rzeką graniczną. Po stronie polskiej pozostały powiat bielski i cieszyński do rzeki Olzy oraz parę gmin powiatu frysztackiego (1009 km2, 43,8% powierzchni). Reszta (1273 km2, 56,2% powierzchni) przypadła Czechosłowacji. To co cieszyło Czechów było jednocześnie dramatem dla Polaków. Podział Cieszyna przyjęto z niedowierzaniem i rozpaczą jak w przypadku członkini Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, Zofii Kirkor-Kiedroniowej, która zanotowała: "Tak, to było potworne … W zupełnej prostracji przeleżałam parę dni, powtarzając bezgłośnie: Karwina, Trzyniec, Frysztat – tak jak się powtarza imiona najdroższych, których śmierć zabrała". Sejm Rzeczypospolitej nigdy nie ratyfikował decyzji Rady Ambasadorów. W przypadku miasta Cieszyna po stronie polskiej na powierzchni 4,4 km2 zamieszkiwało ponad 14 000 osób. Ponad trzydziestoprocentowy udział Niemców, ludzi przedsiębiorczych i bogatych,wzmacniał dodatkowo potencjał gospodarczy miasta, ale jego miasta spotkał się z ogólnym niezadowoleniem zarówno Polaków, Czechów, jak i Niemców. Liczne i długotrwałe protesty nie zmieniły jednak decyzji europejskich koalicjantów. Po wielowiekowym naturalnym rozwoju, szczególnie intensywnym na przełomie XIX i XX wieku, sprawnie działający organizm miasta został podzielony na dwie części, co było wielkim problemem zarówno dla strony polskiej jak i czeskiej.

Mapa Cieszyna i Czeskiego Cieszyna 1930 r. (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Cieszyn z historycznej i administracyjno-gospodarczej stolicy Księstwa Cieszyńskiego stał się miastem peryferyjnym, podzielonym dodatkowo granicą na Olzie. Szczególnie dotkliwym okazał się brak dworca kolejowego, który był ważnym węzłem komunikacyjnym. Jego rolę, ale w znacznym ograniczeniu, przejął przystanek kolejowy Teschen-Boberthal / Cieszyn Bobrówka (od 1925 r. Cieszyn). Po dziesięciu latach funkcjonowania likwidacji uległa linia tramwajowa, która w czasach monarchii austro-węgierskiej łączyła okolice cieszyńskich koszar z dworcem kolejowym. Przez cały okres międzywojenny dyskutowana była budowa dworca kolejowego pasażerskiego i towarowego, i dopiero przyłączenie Zaolzia do Polski przerwało te rozważania. Częściowym rozwiązaniem trudnej sytuacji komunikacyjnej był transport autobusowy. W roku 1927 przedsiębiorstwo Molin i Wellner otrzymało koncesję na przewozy autobusowe łączące Cieszyn z Ustroniem, Wisłą i Pruchną, a w latach 1929-1930 ze Skoczowem, Bielskiem i Istebną. Poszukiwania ujęć wody pitnej i budowa wodociągu zakończyły się dopiero w roku 1937, kiedy to 15 maja Cieszyn otrzymał wodę z ujęcia w Pogórzu.

Cieszyńska elektrownia powstała w roku 1910 jako niezbędny element dynamicznego rozwoju miasta. Wytwarzany prąd wykorzystywany był między innymi do napędu cieszyńskich tramwajów. Po podziale miasta aż do roku 1926 z usług elektrowni korzystał również Czeski Cieszyn. Od 1927 r. elektrownia posiadała koncesję na budowanie sieci elektrycznych wysokiego i niskiego napięcia oraz zbyt prądu we wszystkich gminach powiatu cieszyńskiego. W tym okresie miał miejsce dalszy rozwój firmy związany z planowaną elektryfikacją powiatu cieszyńskiego i w dalszej kolejności gmin powiatów pszczyńskiego i rybnickiego.

Usilne starania władz miejskich o rozwój miasta, w postaci między innymi wprowadzenia ulg podatkowych, zaowocowały powstaniem szeregu zakładów usługowych i produkcyjnych, które pozwalały na funkcjonowanie miasta. Możemy tu wymienić Śląskie Zakłady Spirytusowe, fabrykę wafli „Olza”, fabrykę guzików i wyrobów metalowych, zakład dziewiarski „Lewiński i syn”, firmę Brown-Boveri i jej następczynię firmę Rohr-Zieliński, fabrykę likierów, zegarów czy wytwórnię żelazek. Jedną z pierwszych była fabryka czekolady „Dea”, założona przez Marka Pipesa i Michała Śliwkę. Ten pierwszy był ojcem Richarda Pipesa, urodzonego w Cieszynie historyka i sowietologa, który w roku 1994 został Honorowym Obywatelem Cieszyna. Od chwili podziału miasta główną troską władz było zapobieżenie degradacji miasta, tworzenie nowych miejsc pracy oraz rozwój komunikacji. Mądrości takich burmistrzów jak Jan Michejda (1922-27), Józef Londzin (1927-29), Władysław Michejda (1929-37) czy Rudolf Halfar (1937-39) miasto zawdzięczało rozwój, a w latach kryzysu względną stabilizację.

Po czechosłowackiej stronie miasta, w dzielnicach Saska Kępa, Kamieniec i Brandys, na powierzchni 2,26 km2 mieszkało ponad 8 000 osób (42% Niemców, 30,6% Czechów i Słowaków, 10,4% Żydów, 6,5% Polaków i 0,2% innych, wg czechosłowackiego spisu z 1921 r.). Władze czechosłowackie zadbały o to, aby nowopowstałe miasto Czeski Cieszyn było miastem nowoczesnym i funkcjonalnym. W okresie do 1938 roku wybudowano okazały ratusz przy rynku, siedzibę starostwa, bank i kilka szkół. Niezbędny okazał się nowy kościół ewangelicki, szpital oraz cmentarze – komunalny i żydowski. Do czasu ich powstania korzystano z obiektów po polskiej stronie. W centrum miasta powstało wiele kamienic mieszkalnych, a na obrzeżach domów jednorodzinnych. Mniejszość polska (czechosłowacki spis z 1921 r. wykazał 526 osób) wzbogaciła swój stan posiadania o polską szkołę wydziałową, szkołę ludową oraz budynek Towarzystwa Oszczędności i Zaliczek z hotelem „Polonia”. Te wszystkie zmiany odbywały się w czasie, gdy urząd burmistrza nieprzerwanie sprawował Józef Kożdoń, znany we wcześniejszym okresie przywódca Śląskiej Partii Ludowej.

Budynek nowego ratusza w Czeskim Cieszynie (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Od roku 1934 polityka zagraniczna II RP zaostrzyła kurs wobec Pragi w kontekście Zaolzia, a w środowiskach polskich doszło do radykalizacji postaw, której przejawem była działalność organizacji niepodległościowych nawołujących do rewizji granic oraz powstanie bojówek. Efektem tych nastrojów i działań, spotęgowanym decyzjami konferencji monachijskiej, było ultimatum przedstawione Pradze we wrześniu 1938 roku, a dotyczące przekazania Polsce Zaolzia. 1 października strona czeska przyjęła przedstawione przez Warszawę warunki.

Po podziale miasta na Moście Głównym zbudowano prowizoryczne obiekty dla straży granicznej. Źródło: Muzeum Śląska Cieszyńskiego

Podobne obiekty pojawiły się na Moście Jubileuszowym. Źródło: Muzeum Śląska Cieszyńskiego

Wybrana literatura: Dzieje Cieszyna od pradziejów do czasów współczesnych, red. I. Panic, t. III, Cieszyn 2010. Śląsk Cieszyński: Granice, przynależność, tożsamość, Muzeum Śląska Cieszyńskiego, Cieszyn 2008. K. Kamiński Konflikt polsko-czeski 1918-1921, Instytut Historii PAN, Warszawa 2004. Zofia Kirkor-Kiedroniowa, Wspomnienia, t. II, Ziemia mojego męża, WL, Kraków 1986.