Olza mityczna i historyczna

Olza jako marka

Stefan Król

Olza jest jednym z najczytelniejszych znaków regionu, elementem identyfikacji z nim i jasną deklaracją przywiązania do lokalnych tradycji. Nic więc dziwnego, iż zarówno w przeszłości, jak i współcześnie, wiele instytucji, firm, organizacji społecznych w swych nazwach odwoływało się do nazwy tej rzeki.

Drukarnia „Olza”

W Cieszynie od XIX w. działało bardzo wiele dużych i małych zakładów drukarskich. W latach 30. XX w. w Czeskim Cieszynie prowadził niewielki tego typu zakład Robert Kohut. W styczniu 1938 r. z powodów finansowych zawarł on spółkę z Towarzystwem Ewangelickiej Oświaty Ludowej w Czeskim Cieszynie, dzięki której zyskał środki na dalszą działalność. Po zajęciu przez Polskę Zaolzia w październiku 1938 r. spółka częściowo zmieniła swój skład (w miejsce Towarzystwa wprowadzono osoby fizyczne) i od marca 1939 r. działała pod nazwą „Olza”. Ponieważ udziałowcy byli wyznania ewangelickiego, drukowano w niej głównie wydawnictwa na potrzeby tej wspólnoty wyznaniowej. Po wybuchu II wojny światowej drukarnia zaprzestała działalności, choć formalnie funkcjonowała jeszcze przez jakiś czas.

Statek Olza

W 1938 r. podjęto przygotowania do budowy pierwszego pełnomorskiego statku dla polskiej floty handlowej w polskiej stoczni – Stoczni Gdyńskiej. Początkowo planowano nazwać go „Zaolzie”, ale w końcu wybrano nazwę „Olza”, co wiązało się z aktualnymi wydarzeniami politycznymi. Stępkę pod jego budowę położono 28 sierpnia 1938 r., a planowano wodować go 25 września 1939 r., zaś oddanie do eksploatacji miało nastąpić w marcu 1940 r. Zamiary te zostały udaremnione przez wybuch II wojny światowej. Armatorem statku miała być Żegluga Polska. Miał to być nieduży drobnicowiec o 3 ładowniach o pojemności 1080 BRT i długości kadłuba 68 m., napędzany maszyną parową i rozwijający prędkość 10 węzłów. Załoga miała się składać z 18 ludzi. Ze względu na wybuch wojny statek nigdy nie pływał pod polską banderą. Uszkodzony i niedokończony kadłub przejęli Niemcy jako łup wojenny. Zamiary jego dalszej budowy bardzo się przeciągały. Do prac przy nim kierowano stoczniowców tylko wtedy, gdy nie było pilniejszych prac. Do 1941 r. udało się jedynie dokończyć i zwodować kadłub. Dalsze jego wyposażanie i budowa statku, który postanowiono nazwać „Westpreußen”, miała odbywać się w zdobytym co dopiero przez Niemców porcie w Lipawie, dokąd kadłub został przeholowany. Tam także budowa nie została dokończona, a statek znalazł się w 1945 r. w Królewcu, gdzie z kolei stał się łupem wojennym Związku Radzieckiego, który nie wiedział, albo nie chciał wiedzieć o pierwotnym pochodzeniu statku. Jego budowa została zakończona dopiero w 1958 r. już z innym napędem (silnik spalinowy zamiast maszyny parowej), a jego przeznaczeniem było zaopatrywanie dalekomorskiej radzieckiej floty rybackiej. Pływał pod nazwą „Inguł” do 1970 r., gdy został wycofany i przeznaczony na złom.

Na marginesie warto dodać, iż już od 1932 . pływał, też należący do armatora Żegluga Polska, statek o nazwie „Cieszyn” zbudowany w duńskiej stoczni w Nakskov. Także był drobnicowcem o napędzie parowym, z trzema ładowniami o pojemności 1386 BRT, o długości kadłuba 74,5 m., prędkości 10 węzłów i załodze składającej się z 27 ludzi; nadto mógł zabrać 12 pasażerów. W czasie II wojny światowej pływał on w ramach morskiego transportu alianckiego. Wsławił się, wraz z bliźniaczym statkiem „Śląsk”, 7 lipca 1940 r. brawurową ucieczką z portu Kaolak w ówczesnej Francuskiej Afryce Zachodniej, gdy władze podległe kolaboracyjnemu rządowi Vichy chciały unieruchomić znajdujące się w portach pod jego jurysdykcją statki alianckie. „Cieszyn” dotarł do Wielkiej Brytanii i pływał w alianckich konwojach. Został zatopiony w wyniku ataku niemieckiego lotnictwa 20 marca 1941 r. niedaleko portu Falmouth. Bliźniaczy „Śląsk” przetrwał wojnę i został złomowany dopiero w 1967 r.

Zakłady przemysłu Cukierniczego „Olza”

Protoplastami obecnego zakładu w okresie międzywojennym były dwie cieszyńskie niezależne firmy zajmujące się produkcją wyrobów cukierniczych. Fabryka Czekolady i Cukierków „Delta” powstała w 1920 r. i mieściła się przy ulicy Błogockiej. Zatrudnionych było w niej, w zależności od koniunktury, od 50 do 100 pracowników. W 1938 r. została przekształcona w Cieszyńską Fabrykę Czekolady i Wyrobów Czekoladowych. Drugim zakładem była założona w 1924 r. Śląska Fabryka Czekolady i Kakao. Pierwotnie jej siedziba znajdowa się przy ulicy Głębokiej, a od 1927 r. została przeniesiona na ulicę Liburnia. Dokonano też zmiany jej nazwy na Fabryka Wafli, Keksów i Herbatników. Zatrudniano w niej od 200 do 500 pracowników. Obie firmy były zakładami prywatnymi, a ich właściciele zmieniali się (częściowo w ramach jednej rodziny). W czasie okupacji niemieckiej oba zakłady znalazły się pod zarządem komisarycznym władz hitlerowskich, pod koniec II wojny światowej zaprzestały produkcji, a cześć ich majątku została wywieziona. Po zakończeniu wojny zakłady zostały przejęte pod zarząd państwowy. Przywrócono im przedwojenne nazwy, produkcję uruchomiono w 1946 r.

W 1949 r. zostały one połączone w jedną firmę pod nazwą Cieszyńskie Zjednoczone Fabryki Cukierków i Czekolady. Dawne firmy stanowiły odtąd Zakład nr 1 i 2. Już po roku firma otrzymała nową nazwę: Zakłady Przemysłu Cukierniczego „Olza” w Cieszynie. Zakład zwiększał stopniowo produkcję, jego wyroby zyskiwały wysoką jakość, czego potwierdzeniem stało się pozyskanie od 1958 r zamówień eksportowych. W tym też okresie (dokładnie w 1955 r.) pojawił się najlepiej znany wyrób zakładu – wafel „Prince Polo” Od 1995 r. wafelki te są dostępne w różnych smakach. W 1965 r. zatrudniano w „Olzie” 671 pracowników (głównie kobiet).

awładz w Siemianowicach (obok „Olzy” tworzyła je „Hanka” z zakładami w Siemianowicach i Będzinie). Profil produkcji uległ specjalizacji i obejmował: draże, wafle oblewane i nieoblewane i draże czekoladowe. Kolejne reorganizacje doprowadziły w latach 80. do rozdzielenia tych firm, z kolei cieszyńskiemu przedsiębiorstwu podporządkowano zakłady w Żywcu i Mszanie (co było prawdopodobnie wynikiem zmian administracyjnych i utworzenia województwa bielskiego). Zatrudniano wtedy około 800 osób. W tym okresie firma eksportowała około 13% swej produkcji, m.in. na rynki krajów arabskich i do Ameryki Północnej.

Po dokonaniu przemian ustrojowych Zakłady „Olza” w marcu 1993 r. zostały sprywatyzowane i weszły w skład koncernu Kraft Jacobs Suchard. W tym też czasie dotychczasowe logo, którym był wizerunek niedźwiadka siedzącego na pniu drzewa, został zamieniony na sylwetkę kroczącego niedźwiedzia. Od 2013 r. jest częścią korporacji Mondelēz International.

Ludowy Klub Sportowy „Olza” Pogwizdów

Po II wojnie światowej w położonej na północ od Cieszyna wiosce Pogwizdów, leżącej nad graniczną rzeką Olzą, tamtejsi miłośnicy sportu doprowadzili do założenia w 1947 r. Ludowego Klubu Sportowego „Olza”. Był on głównie nastawiony na organizację drużyny piłkarskiej, która początkowo swoje mecze musiała rozgrywać na boisku w podcieszyńskich Marklowicach. Potem korzystano z miejscowego boiska w wiosce, znajdującego się obok strażnicy Wojsk Ochrony Pogranicza, a w końcu – 15 września 1963 r. otwarto własne boisko (dziś wchodzące w skład kompleksu sportowego przy szkole podstawowej). Umiejętności zawodników i możliwości klubu pozwalają na występy na poziomie rozgrywek w klasie B lub A. Na podkreślenie zasługuje jednak fakt nieprzerwanego od prawie siedemdziesięciu lat działania klubu, pomimo przemian ustrojowych i tak zmieniającego się sposobu życia mieszkańców.

Zespół Pieśni i Tańca „Olza”

Pod taką nazwą działa obecnie reprezentacyjny zespół folklorystyczny mniejszości polskiej w Republice Czeskiej.

Jego początki sięgają 1953 r., gdy założony został Powiatowy Zespół Taneczny przy Zarządzie Powiatowym Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego. Utworzyli go absolwenci kursu tańca ludowego. Słowo „Olza” do nazwy dodano w 1957 r. Po wypracowaniu wysokiego poziomu artystycznego, od 1960 r. zmieniono jego nazwę na Reprezentacyjny Zespół Pieśni i Tańca „Olza” przy Zarządzie Głównym Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego. Jego pierwszym kierownikiem artystycznym była Janina Marcinkowa, której osoba łączyła go z odgrywającym podobnie reprezentacyjną rolę w polskiej części Śląska Cieszyńskiego Zespołem Pieśni i Tańca Ziemi Cieszyńskiej. Obydwa zespoły propagują niezwykle bogaty folklor cieszyński.

Zespół swój pierwszy samodzielny program artystyczny zaprezentował 24 marca 1956 r. w Hotelu „Piast” w Czeskim Cieszynie. Od tego czasu uświetniał najważniejsze imprezy folklorystyczne ludności polskiej na Zaolziu (festiwale PZKO, Gorolski Święto), występował wielokrotnie w Czechosłowacji (do 1992 r.), potem w Republice Czeskiej i naturalnie w Polsce oraz odbywał liczne zagraniczne tournée, grając często także w skupiskach polskiej mniejszości w Europie i Ameryce Północnej. Od 2014 r. działa przy nim także zespół dziecięcy „Mała Olza”.

Potwierdzeniem wysokiego poziomu artystycznego zespołu stały się otrzymane przez niego wyróżnienia. Do najważniejszych zaliczają się Nagroda im. Oskara Kolberga i Nagroda im. Józefa Ligonia.

Zespół Pieśni i Tańca „Olza” na gali z okazji 70-lecia powstania PZKO, 2017 r. (Fot. Zbiory ZD KP)

Wydawnictwo Rady Polaków w Republice Czeskiej „Olza”

Po obaleniu komunizmu w Czechosłowacji i następnie rozpadzie tego państwa mniejszość polska mieszkająca na Zaolziu dążyła do wyłonienia wspólnej reprezentacji licznych swoich organizacji. Został nią Kongres Polaków w Republice Czeskiej. Do prowadzenia działalności wydawniczej na potrzeby tej organizacji założono spółkę podległą organowi wykonawczemu Kongresu – Radzie Polaków, której nadano nazwę „Olza”. Za jej pośrednictwem w przedziale lat 1992-2002 ukazało się kilkadziesiąt druków wydanych przez społeczność polską w Republice Czeskiej. Potem spółkę zlikwidowano, a działalność wydawniczą kontynuowano bezpośrednio pod nazwą Kongresu Polaków.

Okładka publikacji wydawnictwa Olza z 1992 - W. Sikora „Pisarze Zaolzia”. (Fot. Zbiory ZD KP)

Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza”

W latach 90. XX w. władze gmin leżących na Śląsku Cieszyńskim czyniły starania, by powstał tu Euroregion Śląsk Cieszyński. W tym celu samorządy skupione w Związku Komunalnym Ziemi Cieszyńskiej oraz Jastrzębia-Zdroju i Zebrzydowic zawarły porozumienie, dzięki któremu w dniu 30 marca 1998 r. rozpoczęło działalność Stowarzyszenie Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza”. Jego członkami-założycielami są gminy: Brenna, Chybie, Cieszyn, Dębowiec, Goleszów, Hażlach, Istebna, Jastrzębie-Zdrój, Jaworze, Skoczów, Strumień, Ustroń, Wisła i Zebrzydowice. Jeszcze w tym samym roku dołączyła do nich gmina Jasienica. Po dokonaniu reformy administracji samorządowej w skład Stowarzyszenia wszedł także Powiat Cieszyński (2000), a w 2003 r. dołączyła jeszcze gmina Godów.

Euroregion Śląsk Cieszyński – Euroregion Tĕšínské Slezsko powstał 22 kwietnia 1998 r. Obejmuje obszar około 1400 km kw. Zamieszkiwany jest przez około 630 tysięcy osób. Czeskim odpowiednikiem Stowarzyszenia Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” współtworzącym Euroregion jest Regionální sdružení územní spolupráci Tĕšínského Slezska, do którego przynależy 41 gmin. Obszar Euroregionu nie pokrywa się ściśle z historycznymi granicami Śląska Cieszyńskiego.

Logo Stowarzyszenia Rozwoju i Współpracy Regionalnej „Olza” (Zbiory SRiWR)