Olza mityczna i historyczna

Olza w malarstwie i fotografii

Stefan Król

Istnienie rzek w wielkim stopniu determinowało powstawanie miast. Tak też było w przypadku Olzy i Cieszyna. Od jego początków zapewniała mu ochronę, dostarczała niezbędnej do życia dla ludzi i zwierząt wody i ryb jako pożywienia. Obronne osady chroniły dogodne do przepraw brody czy wznoszone przez ludzi mosty, ułatwiały handel. Wraz z rozwojem miasta pozwalała na rozwój rzemiosł i przemysłu, które do swego funkcjonowania potrzebowały wody. Z czasem potrzeby mieszkańców kierowały się także ku rozrywce i rekreacji, które wykorzystywały brzegi rzeki, na których powstawały nadrzeczne bulwary. Oczywiście rzeka była także żywiołem, który stawał się niekiedy niszczący. Powodzie były w przeszłości i są nadal zagrożeniem, nad którym człowiek stara się zapanować budując wały czy wyznaczając tereny zalewowe. Wszystkie te czynniki potwierdzają wzajemną zależność ludzi i przyrody. Nie powinno więc dziwić, iż ludzie odczuwają fascynację i związek z życiodajną rzeką. W przypadku Cieszyna Olza pełniła różne role. Przez szereg stuleci miasto funkcjonowało przede wszystkim na jednym (prawym) jej brzegu. Był więc niejako o nią oparty, czerpał z niej zasoby do swego funkcjonowania (także za pośrednictwem budowanych sztucznych jej odnóg i dopływów). Od schyłku XVIII wieku, a zwłaszcza w następnym stuleciu wraz z rozbudową lewobrzeżnej części miasta, Olza stawała się jego osią. Po 1920 r., gdy przekształciła się w rzekę graniczną, stała się dramatycznym symbolem podziału, zmusiła okaleczone organizmy miejskie do poszukiwania nowych punktów ciężkości swego rozwoju. Zapory graniczne czy niszczenie mostów w obronie przed okupantem są symbolem zagrożenia, wyznaczają zarazem istotne cezury w sposobie życia jego mieszkańców. Nic więc dziwnego, iż rzeka Olza jest istotnym elementem w przedstawianych wizerunkach Cieszyna. Najstarsze zachowane widoki miasta i rzeki pochodzą z XVII w. Za najstarszy zachowany uchodzi miedzioryt wywodzący się z 1637 r. niedużych wymiarów (10x14,5 cm) przedstawiający panoramę Cieszyna, którego autorem jest Daniel Meissner. W mieście widzianym z lewego brzegu dostrzegamy jego charakterystyczne budowle i wzniesiony na wzgórzu zamek (w jeszcze niezniszczonym kształcie), kościoły dominujące nad zabudową miejską, ratusz, mury miejskie z bramami oraz most. Panoramę wieńczy optymistyczna łacińska sentencja: Amore et non dolore, którą można zapewne odnieść do przedstawionej na pierwszym planie odpoczywającej nad brzegiem rzeki i wyglądającej na szczęśliwą pary cieszyńskich mieszczan (motto to jest fragmentem większego utworu, który w tłumaczeniu brzmi: Wdzięczność przynosi ochotę i radość / Wrogość zaś czyni nieszczęście i ból / Za szczęśliwego uważać można człowieka, / który miłością sprawdzoną się delektuje.

1 Panorama Cieszyna, Daniel Meissner, 1637, miedzioryt (MŚC, MC/S/05753)

Nieco młodszy, powstały w 1650 r., jest miedzioryt pochodzącego z Bazylei Mateusza (Mathäusa) Meriana (1593-1650). Ukazuje on miasto z podobnej perspektywy, co grafika Meissnera, jest od niej jednak nieco większy (21x32 cm) i wydaje się, iż zawiera więcej szczegółów.

2 Panorama Cieszyna, Mateusz Merian, 1650, miedzioryt (MŚC, MC/S/04309/002)

Kolejna zachowana panorama miasta pochodzi z XVIII w. (datowana na około 1738 r.). Ukazuje więc miasto już o sto lat starsze, po okresie istotnych zmian w jego zabudowie. Jej autorem jest Friedrich Bernhard Werner. Technika, w której została ona wykonana jest taka sama jak wcześniejszych dzieł – jest to także miedzioryt.

3: Panorama Cieszyna, Friedrich Bernhard Werner, ok. 1738, miedzioryt (MŚC, MC/S/05754)

Dużo większych rozmiarów (76x97 cm) jest obraz olejny autorstwa Ignacego Chambreza de Ryvos (1758-1835) także przedstawiający panoramę Cieszyna. Jego twórca pochodził z Moraw, z rodziny o talentach artystycznych, gdyż jego ojciec Jan był także malarzem i pierwszym nauczycielem syna. Ignacy był rysownikiem, malarzem i architektem, który osiadł w Cieszynie w 1784 r. i tutaj się ożenił. Był nauczycielem rysunku w cieszyńskiej Szkole Głównej. W 1789 r. przeżył największy pożar miasta, który zniszczył je niemal w całości. Otwarło to przed nim możliwości odbudowy wielu jego budynków w tym Ratusza. Działając w mieście nad Olzą namalował wiele portretów cieszyńskich osobistości, tworzył także dzieła sakralne. Panorama odbudowującego się po kataklizmie miasta powstała w 1800 r. Musiała wzbudzić uznanie współczesnych, gdyż na jej upowszechnienie w formie miedziorytu Chambrez uzyskał dotację księcia sasko-cieszyńskiego Alberta (Albrechta). Niedługo po stworzeniu tego dzieła, około 1803 r., przeniósł się do Krakowa, a potem działał we Lwowie. W ośrodkach tych był wykładowcą szkół wyższych w dziedzinie budownictwa.

4: Panorama Cieszyna, Ignacy Chambrez de Ryvos, 1800, olej (MŚC, MS/S/02921)

Miasto o dwa dziesięciolecia starsze uwiecznił w 1820 r. Ludwik Kmetty (1796-?) na litografii barwnej. Pochodził on z Węgier i, podobnie jak Chambrez, pracował jako nauczyciel w Szkole Głównej w latach 1819-1828. W ujęciu tego artysty zauważamy zmianę w przedstawieniu ujęcia panoramy. W tym okresie lewobrzeżna część miasta znacząco się już rozbudowała. Autor oddalił się więc od rzeki, by ująć na nowo ukształtowany fragment Cieszyna. Widoczne są charakterystyczne budowle miasta (z zamkiem i kościołem ewangelickim na czele), rzeka Olza jest natomiast zaledwie lekko zaznaczona, niemal niewidoczna.

5: Panorama Cieszyna, Ludwik Kmetty, 1820, litografia barwna (MŚC, MS/S/05757)

Litografia barwna, autorstwa wiedeńczyka Josepha Zahradniczka (postała w oparciu o obraz Jakuba Alta z ok. 1840 r.) zasługuje na uwagę, gdyż prezentuje inny punkt widzenia miasta. Artysta przedstawił obraz z perspektywy prawego brzegu Olzy w okolicach Małej Łąki. W tym ujęciu rzeka i most pod zamkiem są widoczne na pierwszym planie. Ponad nimi wznoszą się wieże kościołów katolickiego i ewangelickiego, natomiast Wieża Piastowska znajduje się z boku obrazu.

6: Panorama Cieszyna, Joseph Zahradniczek, 1840, litografia barwna (MŚC, MC/S/05736)

Do tradycyjnego sposobu przedstawienia panoram miasta powrócił Henryk Jastrzembski (1812-po 1899) Ślązak rodem z Jabłonkowa, absolwent wiedeńskiej Akademii Sztuk Pięknych, który w 1851 r. namalował olejny obraz przedstawiający jakże dramatyczny fakt z dziejów Cieszyna, jakim był jego pożar w 1789 r. (Jastrzembski tworząc swoje dzieło wzorował się na obrazie namalowanym przez I. Chambreza, który nie zachował się do naszych dni). Obecnie jego kopia umieszczona jest w sali obrad Rady Miejskiej w cieszyńskim Ratuszu.

7: Pożar Cieszyna, Henryk Jastrzembski, 1851, olej (MŚC, MS/S/04788)

8: Cieszyńska para mieszczańska, Henryk Jastrzembski, 1846, akwarela (MŚC MS/S/01275)

Ten sam autor malując akwarelę przedstawiającą mieszczan cieszyńskich w ich charakterystycznym stroju datowaną na 1846 r. sportretował ich na tle Olzy i cieszyńskiego Wzgórza Zamkowego.

Z 1848 r. pochodzi winieta papieru listowego, która jest przykładem druku użytkowego wykonanego techniką litografii. Jej autorem jest Franz Josef Sandmann. Przedstawia ona piękną panoramę Cieszyna, w której Olza znajduje się w centralnym miejscu.

9: Panorama Cieszyna na papierze listowym, Franz Josef Sandmann, XIX w., litografia (MŚĆ, MC/S/05751)

W 1864 r. powstał obraz autorstwa Carla Vögla przedstawiający widok wzgórza zamkowego, mostu zbudowanego u jego stóp oraz rzeki Olzy. Wykonany jest techniką akwareli.

10: Panorama Cieszyna, Carl Vögel, 1864, akwarela (MŚC, MC/S/01594)

Inną technikę wykonania reprezentuje drzeworyt sztorcowy zatytułowany „Wieża Piastowska w Cieszynie na Szląsku Austryackim” autorstwa Konstantego Przykorskiego (+1882) z Warszawy, (m.in. ilustratora poczytnego Tygodnika Illustrowanego) powstały w II połowie XIX w.

11: Wieża Piastowska w Cieszynie na Szląsku Austryackim, Konstanty Przymorski, XIX w., drzeworyt sztorcowy (MŚC, MC/S/05750)

Przykładami malarstwa dwudziestowiecznego mogą być prace Józefa Raszki (1875-1929) pochodzącego z Bystrzycy nad Olzą, który na początku XX w. (ok. 1911 r.) wykonał akwarelę przedstawiającą Olzę i widok na Górę Zamkową.

12: Olza z widokiem na Górę Zamkową, Józef Raszka, ok. 1911 r. akwarela (MŚC, MS/S/05491)

Z tego samego okresu pochodzi też jeszcze jedna panorama miasta autorstwa pochodzącego z Wiednia Franciszka Aschenbrennera (1872-1948), absolwenta Akademii Sztuk Pięknych w rodzinnym mieście oraz w Monachium. W Cieszynie był nauczycielem i mieszkał tu do końca II wojny światowej.

13: Panorama Cieszyna, Franz Aschenbrenner, XX w., olej, (MŚC, MC/S/5187)

Niewiele starszy od Aschenbrennera był rodzimy twórca Karol Niedoba (1864-1947). Urodzony w Cieszynie, pochodził z ubogiej rodziny o wiejskich korzeniach. Dzięki stypendium mógł rozwijać swój talent studiując malarstwo w Wiedniu i Monachium. Pracował jako nauczyciel rysunku w szkołach w Karniowie, Brnie i Cieszynie, osiągając tytuł profesora gimnazjalnego. Obok tematyki portretowej i sakralnej tworzył pejzaże. Ogółem namalował ok. 700 akwarel i obrazów olejnych. U schyłku życia stracił wzrok. Przedstawiona akwarela podpisana „An der Olsa” powstała w 1938 r.

14: An der Olsa, Karol Niedoba, 1938, olej (MŚC, MC/S/01631)

W II połowie tego stulecia tworzył Henryk Nitra (1891-1948) urodzony w Szobiszowicach na Śląsku Cieszyńskim (dziś Zaolzie). Studiował malarstwo w wielu znanych ośrodkach, a Akademię Sztuk Pięknych ukończył w Krakowie. W okresie międzywojennym mieszkał na Zaolziu, a w Cieszynie osiadł po II wojnie światowej. Jest on autorem m.in. olejnego obrazu przedstawiającego widok na Czeski Cieszyn.

15: Widok na Czeski Cieszyn, Henryk Nitra, XX w., olej (MŚC, MC/S/03044)

Z twórców żyjących, tworzących współcześnie, przypomnijmy Zbigniewa Damca (ur. w 1939 r. w Lutyni Górnej), który w 2005 r. prezentował w Cieszynie wystawę prac poświęconych rzece Olzie zatytułowaną „Olza jakiej nie znasz”. Wydał także album swych prac „Olza w akwareli” (Cieszyn, 2005). Jest to chyba jedyny autor całego cyklu prac malarskich poświęconego rzece Olzie.

16 Widok na zamek w Cieszynie, Zbigniew Damiec, akwarela, 2005

W II połowie XIX w. popularność zaczęła sobie zdobywać sztuka fotograficzna. Co prawda uwarunkowania techniczne ograniczały jej mobilność i tym samym dokumentowanie zwłaszcza wydarzeń dynamicznych, lecz postęp techniczny w przeciągu kilku dziesięcioleci zredukował te niedogodności. W 1860 r. w Cieszynie istniały trzy stałe zakłady fotograficzne, a trzydzieści lat później – pięć. Spośród nich największą renomą cieszyły się założony w 1861 r. zakład Richarda Jastrzembskiego i powstały w 1870 r. a należący do Heinricha Jandaurka. Ten ostatni ze względu na bardzo wysoki poziom artystyczny, który pozwalał na zdobywanie licznych nagród, otrzymał w 1900 r. tytuł c.k. nadwornego fotografa. Nieco później, w okresie międzywojennym uznanie zdobył fotograf polskiej narodowości Tadeusz Kubisz, który założył swój zakład w 1920 r. Kubisz był wysoko ceniony jako autor fotografii artystycznej.

Z podanych już wcześniej względów natury technicznej, jak również z powodu dużych kosztów uprawiania fotografii jako hobby, było to zajęcie elitarne. Pierwsze stowarzyszenie skupiające fotografików w Cieszynie powstało w 1903 r. pod nazwą Amateurphotographen-Klub Teschen.

Prezentujemy kilka zdjęć obrazujących ważne momenty z historii miasta, takie jak wizyty cesarskie (Franciszka Józefa I), wkroczenie wojsk polskich na Zaolzie w październiku 1938 r., pierwszy dzień II wojny światowej 1 września 1939 r. czy demontaż mostu „przepustowego” w 1982 r.

Fot01: Wizyta cesarza Franciszka I w Cieszynie – Most Główny (Fot. MŚC)

Fot. 02: Wizyta cesarza Franciszka Józefa w Cieszynie w 1906 r. – Most Jubileuszowy (Fot. MŚC)

Fot. 03: Generałowie František Hrabčík i Tadeusz Malinowski w otoczeniu oficerów w dniu 2 października 1938 r. na moście granicznym w Cieszynie (Fot. MŚC)

Fot. 04: Most Główny zniszczony przez polskich saperów w dniu 1 września 1939 r. (Fot. MŚC)

Fot. 05: Oddziały Wehrmachtu forsujące Olzę w Cieszynie w dniu 1 września 1939 r. (Fot. ze zbiorów MŚC)

Fot. 06:Demontaż mostu „przepustowego” (do obsługi małego ruchu granicznego) na Olzie w 1982 r. (Fot. MŚC)

Fot. 07 i Fot. 08: Dwa ujęcia Mostu Przyjaźni (pod Zamkiem) z czasów PRL. W tamtym czasie fotografowanie tego typu obiektów mogło narazić fotografującego na przykrości ze strony żołnierzy Wojsk Ochrony Pogranicza. (Fot. MŚC)

Ze sztuką fotografii łączyło się wydawanie licznych serii pocztówek przedstawiających m.in. widoki miast. Podobnie było także w Cieszynie, gdzie tutejsi wydawcy chętnie publikowali tego typu druki użytkowe. Cieszyńskie pocztówki wydawały firmy niemieckie i polskie, a po 1918 r. także czeskie. Ciekawostką był zwyczaj publikowania tej samej pocztówki z podpisami po niemiecku, polsku czy czesku; niekiedy zdarzały się napisy w różnych językach na jednej karcie. Do najbardziej znanych wydawców cieszyńskich pocztówek należał niewątpliwie Edward Feitzinger jun. (1851-1932), wydawca, księgarz i właściciel drukarni. Sam był fotografem i osobiście wykonywał zdjęcia, wykorzystywane do reprodukowania (często po podkolorowaniu) w postaci pocztówek. Za ich produkcję odpowiadała jego wydzielona firma pod nazwą „Kunst und Postkartenverlag”. O skali jego działalności wiele mówi informacja, iż tylko do 1905 r. samych widoków Cieszyna ukazało się około 350. Na mniejszą skalę tego typu działalność prowadziły cieszyńskie firmy wydawnicze i drukarnie jak na przykład: Kutzer i sp., wydawnictwo Sigmunda Stuksa, Hollandera czy Huttenera. Z polskich instytucji pocztówki wydawały Towarzystwo Domu Narodowego i Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie.

Do 1918

Pocztówka 01:Panorama Miasta widziana ze Wzgórza Zamkowego z dominującą zabudową cieszyńskich koszar wzniesionych między 1895 a 1901 r. (Ze zbiorów MŚC)

Pocztówka 02 a i Pocztówka 2 b : Kartki pocztowe z okresu przed rozbudową przemysłu nad brzegami Olzy (Ze zbiorów MŚĆ)

Pocztówka 03: Otoczenie Mostu Głównego na przełomie XIX i XX stulecia Wydawca pocztówki – Kutzer i sp. (Ze zbiorów Leszka Gańczarczyka)

Pocztówka 04:Widok na Olzę w miejscu ujścia potoku Młynówka Wydawca pocztówki – Ed. Feitzinger (Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Pocztówka 05: Dwa główne mosty Cieszyna i Rynek (wówczas plac Demla) Kartka występuje także z opisami w języku polskim.(Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Pocztówka 06: Kartka pocztowa przedstawiająca tzw. trzeci jaz Wydawca – Hutteners Postkarten Verlag (Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

1920-1945

Pocztówka 07 i Pocztówka 08: Dwa prawie identyczne ujęcia Mostu GłównegoJedno pochodzi z lat 1920-1938 (co wykazują budki straży granicznej i celników), drugie wykonano w 1939 r. (brak obiektów strażniczych). Most o tej konstrukcji zostanie zniszczony 1 września 1939 r.(Pocztówka górna ze zbiorów MŚC, dolna ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Pocztówka 09:Kartka pocztowa z czasów okupacji hitlerowskiej Ciekawostką jest zniszczona, prawdopodobnie przez powódź, kładka dla pieszych, gdyż kartkę wykonano już po odbudowaniu mostów drogowych.(Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Po 1945

Pocztówka 10:Jedna z nielicznych kartek pocztowych po 1945 r., na których Olza jest jego głównym obiektem. Ujęcie od ul. Przykopy w stronę mostu pod Zamkiem. Nie ulega wątpliwości, iż karta wydana została w czasach PRL-u (druk RSW „Prasa”), lecz wykorzystane zdjęcie pochodzi najprawdopodobniej sprzed wojny, co sugeruje charakterystyczna budowa mostu. Wydawcą było Polskie Towarzystwo Krajoznawcze, które najprawdopodobniej użyło wizerunku ze swego archiwum.(Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Pocztówka 11:Karta pocztowa dobrze odzwierciedlająca zmiany mentalne w postrzeganiu głównych atrakcji miasta. Olza stała się obszarem peryferyjnym.(Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Po 1989 r.

Pocztówka 12: Postrzeganie to stopniowo ulegało zmianie po 1989 r. Olza ponownie staje się jednym z symboli Cieszyna. Karta wydana drukiem przez firmę Interfon.(Ze zbiorów L. Gańczarczyka)

Ilość zachowanych w obiegu publicznym zdjęć i pocztówek przedstawiających rzekę Olzę w trzech przedziałach czasowych: do 1918 r., w okresie międzywojennym i w czasach do 1989 r. podkreśla jak różne było jej znaczenie dla miasta. Do 1918 r. była ona ukazywana bardzo często, rzeka była bowiem osią miasta, nad jej brzegiem skupiały się obiekty reprezentacyjne, takie jak Wzgórze Zamkowe, mosty, a w ich pobliżu zaczątki nadrzecznych bulwarów. Nad jej brzegiem powstawały liczne zakłady przemysłowe tworząc nieformalną dzielnicę przemysłową (woda, czy para wodna była wówczas często najważniejszym napędem maszyn). W okresie międzywojennym Olza stała się granicą rozdzielającą miasto, region i mieszkańców. Trwała jednak w świadomości, podkreślała rozerwaną wspólnotę. W czasach po II wojnie światowej ze względu na paranoicznie pojmowaną tajemnicę starano się nie ukazywać granicznej rzeki czy uznawanych za obiekty o znaczeniu wojskowym mostów. Tworzyły się dwa odrębne organizmy miejskie odwracające się od dzielącej je teraz, a nie łączącej rzeki; nadrzeczna część miasta stawała się peryferią, jego środek ciężkości przesunął się w inne jego części. Ten stan trwał na dobrą sprawę do końca XX w. Dlatego też tak wielkim osiągnięciem po wejściu Polski i Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej stały się projekty rewitalizacji jej brzegów i nadanie im nowych funkcji, obecnie nastawionych na rekreację i wypoczynek. Taka rola pełniona zarówno wobec mieszkańców jak i turystów jest optymalnym sposobem integracji i budowania dobrych relacji międzyludzkich.