Olza w cieszynie

Gród nad Olzą

Wacław Gojniczek

Olza odegrała pierwszorzędną rolę w podjęciu przez zasadźcę decyzji o założeniu w IX wieku grodu obronnego na górze tuż przy rzece. Przy grodzie znajdowała się jednocześnie wygodna przeprawa przez rzekę, z łagodnym zejściem i płytkim poziomem wody. Z czasem gród stał się siedzibą kasztelana władającym w imieniu polskich książąt najbliższą okolicą. Długo zbudowany był tylko z drewna i ziemi. Pierwszym murowanym obiektem była rotunda, powstała według różnych hipotez w XI lub XII wieku. Dzisiaj tego typu budowle sakralne są na terenie Polski rzadkością. Zestawiono listę zaledwie 11 rotund, z których większość znana jest jedynie z obrysu fundamentów. Cieszyńska rotunda została zbudowana na planie apsydy z płaskich ciosów wapiennych. Wysokość nawy wynosi 13 m, apsydy 6,8 m, zaś całkowita jej wysokość to prawie 15 m. Cieszyńska rotunda jako jeden z najcenniejszych zabytków w Polsce została upamiętniona na współczesnym polskim banknocie o nominale 20 zł.

Zamek książąt cieszyńskich

Wydarzenia polityczne i układy rodzinne Piastów opolskich doprowadziły do powstania pod koniec XIII wieku księstwa cieszyńskiego ze stolicą w Cieszynie. Pierwszym dynastą piszącym się z Cieszyna był książę Mieszko I. Jego potomkowie władali księstwem cieszyńskim aż do połowy XVII wieku. Nad wznoszącą się nad Cieszynem górą znajdował się zamek, rezydencja cieszyńskiej linii piastowskiej. Potężna twierdza opasana grubymi murami i parkanem powstała w średniowieczu, w epoce wczesnonowożytnej została jedynie przebudowana lub była odnawiana. Najpewniej od momentu gdy Cieszyn stał się rezydencją miejscowej linii książęcej, rozpoczęła się przebudowa zamku w murowaną gotycką twierdzę. Inwestycję tę prowadzili niewątpliwie kolejni książęta przez cały XIV wiek. Wtedy też przebudowie uległa rotunda, której poziom dostosowano do zamku gotyckiego przez podniesienie posadzki o dwa metry, ponadto zamurowano romańskie okno i zastąpiono go większym, gotyckim. Zamek składał się z dwóch części: zamku Górnego i Dolnego. W górnej części znajdowały się komnaty książęce i reprezentacyjne oraz kuchnia, zaś w zamku dolnym pomieszczenia dla służby, stajnie i zabudowania gospodarcze oraz więzienie zamkowe. Niestety nie zachowały się żadne dokumenty opisujące zamkowe wnętrza. W źródłach z epoki wspominana jest jedynie tafelstube, w której obradował sąd zamkowy. Pozostałością po górnym zamku jest wieża piastowska, jedyna z czterech wież obronnych górnego zamku. Wieża została zbudowana w pierwszej połowie XIV wieku z kamienia łamanego, zaś w drugiej połowie tegoż stulecia nadbudowana, a także ozdobiona czterema narożnymi tarczami z herbem Piastów. Nadbudowano ją ponownie w czasach panowania księcia Kazimierza II (1477-1528) i przykryto dachem namiotowym. Dzisiaj wieża ma 30 m wysokości, a na jej szczyt prowadzi 120 schodów.

W latach 1488, 1570 i 1603 zamek trawiły pożary. Jednak największe zniszczenia przyniosły okupacje protestanckich i katolickich wojsk w czasie wojny trzydziestoletniej (1618-1648), w którą było zaangażowanych wiele krajów europejskich. Cieszyńska rezydencja książęca spełniała wówczas rolę obronnej twierdzy, a stacjonowały w niej załogi walczących stron. Protestancki książę karniowski Jan Jerzy Hohenzollern (1621) zajął cieszyński zamek jako pierwszy, później zawłaszczyły go wojska duńskie hrabiego Mansfelda (1626), ale największy wpływ na zrujnowanie zamku miała okupacja szwedzka w latach 1645-1646 oraz kończące ją oblężenie wojsk habsburskich.

W początkach 1645 roku wojska szwedzkie rozpoczęły kolejną ofensywę przeciwko wojskom cesarskim. Jednym z jej następstw było opanowanie terytorium prawie całego Śląska. Pod koniec tamtego roku korpus generała Hansa Königsmarcka dotarł na Górny Śląsk i wówczas księstwo cieszyńskie zajęły oddziały szwedzkie pod dowództwem płk. Jana Reichwalda, wkraczające na teren księstwa pod koniec października tegoż roku. Strategiczne znaczenie miały dwa miejsca: stolica księstwa oraz fortyfikacje na przełęczy jabłonkowskiej, broniące dostępu do Śląska od strony ówczesnych Górnych Węgier. W obawie przed zbliżającymi się przeważającymi siłami protestanckimi księstwo cieszyńskie opuściły oddziały cesarskie dowodzone przez pułkownika Macieja Dewaggy'ego z Adlersfeldu. W Cieszynie na zamku pozostała jedynie załoga pod komendą kapitana Michała Eberecha. Granice księstwa opuściła również księżna Elżbieta Lukrecja, przenosząc się wraz z dworem, lub raczej jego częścią, do Kęt w Królestwie Polskim.

Szwedzi podeszli pod Cieszyn od strony Moraw przed południem 26 października 1645 roku. Ich pojawienie się stanowiło całkowite zaskoczenie dla mieszkańców miasta oraz załogi stacjonującej w mieście. Początkowo cieszynianie nie wiedzieli nawet, jakie wojska podeszły pod miasto. Dwie kompanie wojska szwedzkiego ustawiły się przed Bramą Górną, bowiem atak z tej strony był ułatwiony ze względu na płaski teren. Pozostałe oddziały rozłożyły się wokół miasta, zaciskając pętlę okrążenia. W tym momencie obrońcy miasta wiedzieli już, że są to wojska szwedzkie., W związku z oblężeniem Szwedzi wzniecili w ciągu dnia liczne pożary w mieście oraz na przedmieściach. Z czasem grupa obywateli miasta podjęła próbę ucieczki przez furtę miejską zwaną młyńską, leżącą od strony Olzy. Niektórzy z nich wpadli w ręce żołnierzy szwedzkich. Wszystko, co mieli przy sobie, zostało im zrabowane lub zniszczone. Zdezerterowała także większość załogi cesarskiej i z tego powodu nie miał kto bronić bram miejskich, dlatego je otwarto. Wojska płk. Reichwalda przeszły przez miasto i zatrzymały się przed zamkiem, w którym zamknął się z małym oddziałem M. Eberach. Większość jego ludzi stanowili Wałasi, którzy w nocy z 27 na 28 października uciekli, skacząc przez palisadę. Następnego dnia pozbawiony wojska Eberach skapitulował, zaś na zamek wszedł oddział szwedzki liczący 120 żołnierzy piechoty i dragonów.

Trudno ocenić liczebność szwedzkiej załogi w Cieszynie. Początkowo liczyła ona co najmniej kilka kompanii. Cieszyński historyk ksiądz Józef Londzin podaje na przykład, że Cieszyn zdobywało 20 kompanii. Po odejściu głównych sił w mieście pozostał oddział liczący 120 ludzi, który zajął zamek. W tym czasie liczebność wojsk szwedzkich ulegała ciągłej zmianie. Do miasta przychodziły i odchodziły stamtąd kolejne oddziały. Zachowały się jedynie wzmianki mówiące o tym, iż w styczniu 1646 roku przez Cieszyn jechał oddział 50 rajtarów, a także, że podpułkownik David Senckler przybył z Bytomia z 24 rajtarami. Oficerowie kwaterowali na zamku książęcym, w zajeździe Krzysztofa Lehmanna, w mennicy i u płatnerza. Należy jeszcze dodać, że w szwedzkiej kompanii pod dowództwem Rochowa, stacjonującej na szańcach jabłonkowskich, służyli bracia Adam i Jakub Bleicherowie, sieroty po cieszyńskim mieszczaninie.

Wraz z nastaniem nowego roku szwedzka załoga rozpoczęła przygotowania przed spodziewanym już od lutego atakiem wojsk cesarskich. Z tego powodu Cieszyn ponosił dodatkowe koszty związane z utrzymaniem zwiększonych straży, finansowaniem świec i pochodni. Wojska katolickie pod dowództwem Macieja Dewaggy'ego w sile trzech pułków (Moncadi, Monterez i Mörderowski), łącznie 2500 ludzi, przybyły pod Cieszyn 6 marca 1646 roku. Do miasta miał ich wpuścić na rzekomy rozkaz księżnej wachmistrz miejski Krzysztof Lehmann, który jednak nie wykonał rozkazu, a o wszystkim powiadomił szwedzkiego komendanta. 6 marca 1646 roku rozpoczęły się walki o Cieszyn. Pomimo zdrady Lehmanna, wojska cesarskie opanowały miasto. Szwedzcy obrońcy zamknęli się na zamku, a ponieważ zabrakło momentu zaskoczenia, wojska cesarskie nie zdołały zdobyć go z marszu. W tej sytuacji koniecznością stało się oblężenie, w czasie którego wojska oblegające poniosły znaczne straty. Ilustrują to dwa miedzioryty, odnalezione na początku XX wieku przez cieszyńskiego historyka Franciszka Popiołka i opublikowane w jego pracach. Szwedzi bronili się przez siedem tygodni, w tym czasie wojska habsburskie wykopały trzy tunele w celu założenia min. Jedna z nich, założona w okolicy mostu przy Bramie Wodnej eksplodowała i spowodowała znaczne zniszczenia, także w okolicznych domach. Na skutek tych działań Szwedzi skapitulowali 21 kwietnia 1646 roku. Na mocy zawartej umowy mieli opuszczać Cieszyn wolno, każdy żołnierz z bronią i tobołkiem. Wyłączeni zostali ci żołnierze szwedzcy, którzy wcześniej służyli w armii cesarskiej oraz „miejski strażnik” – czyli zapewne wcześniej wspominany K. Lehmann. Po zakończeniu szwedzkiej okupacji stan piastowskiej rezydencji był tak katastrofalny, że księżna zamieszkała w trzech kamienicach przy Rynku. Tam zmarła w 1653 roku.

Po tym tragicznym okresie zamek nie powrócił do dawnej świetności i stopniowo popadał w coraz większą ruinę. Przyczynił się do tego również fakt, że nowymi właścicielami księstwa cieszyńskiego stali się Habsburgowie, zainteresowani głównie podatkami i dochodami z ich dóbr kameralnych w księstwie. W najgorszym stanie był zamek górny, w dolnym natomiast nowi właściciele księstwa cieszyńskiego zorganizowali siedzibę dla urzędników zarządzających ich dobrami na terenie księstwa, czyli tzw. Komorę Cieszyńską. Za władzy pierwszego zarządcy komory Habsburgów, Kaspra Tłuka z Toszonowic, uruchomiono na Górze Zamkowej niewielki browar, który z czasem stał się poważną konkurencją dla browaru miejskiego i doprowadził w XIX wieku do jego upadku.

Przejście księstwa cieszyńskiego w 1766 roku pod władzę córki cesarzowej Marii Teresy, Marii Krystyny i jej męża Alberta, księcia sasko-cieszyńskiego i królewicza polskiego, syna króla Augusta III, zapowiadało zmianę także dla dawnej rezydencji piastowskiej. Przedwczesny zgon księżnej Marii Krystyny spowodował zmianę planów Alberta, który porzucił cieszyńskie projekty, a swoje niezwykłe zbiory sztuki przeniósł do Wiednia, gdzie znajdują się do dzisiaj (Albertina).

Zamek myśliwski

Księstwo w 1822 roku przeszło na Karola Ludwika Habsburga, za władzy którego poczyniono duże inwestycje na Górze Zamkowej. Przebudowę swojej cieszyńskiej rezydencji Karol powierzył wybitnemu wiedeńskiemu architektowi Józefowi Kornhäuslowi. Zniwelowano wówczas teren górnego zamku, stworzono romantyczny park, w którym znalazła się przebudowana w stylu klasycystycznym rotunda. Dolny zamek został również przebudowany i w jego miejsce powstał w 1840 roku zamek myśliwski. Klasycystyczny budynek stworzono w prostej i zarazem skromnej formie. Dwupiętrowy budynek ustawiono w stronę miasta i ulicy Głębokiej, zaś na Górze Zamkowej urządzono ogród w stylu angielskim. Przy pałacu, od strony miasta, zbudowano oranżerię, w której koncertował m.in. Franciszek Liszt. Obiekt ten został zlikwidowany w 1966 roku. Kolejną poważną inwestycją J. Kornhäusla było zbudowanie w 1846 roku na północnym zboczu Góry Zamkowej nowoczesnego na ówczesne czasy browaru. W zboczu umiejscowiono duże piwnice browaru, które zniszczyły piwnice zamkowe. Ostatnim obiektem na Górze Zamkowej powstałym w 1914 roku z inicjatywy arcyksięcia Fryderyka były sztuczne ruiny, wybudowane w miejscu dzisiejszej wieży ostatecznej obrony.

U progu polskiej niepodległości, w październiku 1918 roku, zamek stał się siedzibą Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, której zadaniem było przejęcie władzy na Śląsku Cieszyńskim, a następnie jego włączenie w skład odradzającego się państwa polskiego. W okresie międzywojennym zamek był siedzibą Zarządu Lasów Państwowych.

Podczas drugiej wojny światowej Niemcy planowali utworzyć na terenie pałacu myśliwskiego muzeum. Z tego powodu zlecili wrocławskiemu architektowi Herbertowi Erasowi opracowanie planów rozbudowy pałacu. Zachowane do dzisiaj projekty pokazują, że Eras przewidział zamknięcie placu w północnej części pałacu, połączenie istniejącej do dzisiaj willi z zamkiem i stworzenie skrzydła przez dobudowanie do willi kolejnego obiektu od strony wieży piastowskiej. Skrzydło od strony wieży tworzyły garaże, zaś dziedziniec zamykało skrzydło ze stajniami. Zamierzeń tych nie zdołano wprowadzić w życie. Równocześnie w 1942 roku prowadzono badania archeologiczne na Górze Zamkowej, jednak tylko na skromnym obszarze w rejonie rotundy. Kierował nimi Georg Raschke z Raciborza.

W 1947 roku w części pałacu myśliwskiego od strony Olzy umieszczono szkołę muzyczną, która pod nazwą Państwowa Szkoła Muzyczna im. Ignacego Paderewskiego działa w tym miejscu do dzisiaj. Do prac archeologicznych przystąpiono ponownie na przełomie lat czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku. Badania prowadzono pod kierunkiem profesor Aliny Kietlińskiej. Niestety zakres prac był dość skromny i koncentrował się na rotundzie i jej najbliższym otoczeniu. Ich efektem stało się odtworzenie pierwotnego, czyli romańskiego, wyglądu rotundy.

Góra zamkowa współcześnie

Kolejne większe prace archeologiczne i konserwatorskie miały miejsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych XX wieku. Wtedy to z powodu obsuwania się ziemi na zboczu pod sztucznymi ruinami odkryto zasypaną dotąd wieżę ostatecznej obrony oraz zabudowania kuchni zamkowej. Dzisiaj w tym miejscu znajduje się odtworzona wieża, jednak bez zwieńczenia, oraz fundamenty wspomnianej kuchni przylegającej do murów zamkowych. Kolejne badania archeologiczne w rejonie rotundy pozwoliły na odsłonięcie fundamentów bramy górnego zamku oraz bruku w bramie. Od kilku lat prowadzone są ponowne badania wewnątrz rotundy. Przełom XX i XXI wieku zaznaczył się inwestycjami, które pozwoliły na odnowienie zamku myśliwskiego. Oprócz Państwowej Szkoły Muzycznej funkcjonuje tam od 2005 roku miejska instytucja Śląski Zamek Sztuki i Przedsiębiorczości, obecnie pod nazwą Zamek Cieszyn.

Panorama Cieszyna, miedzioryt Daniela Meissnera z dzieła „Sciographia cosmica”, Norymberga 1637 r. (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Rotunda, 2014 (fot. R Karpińska)

Rotunda przed rekonstrukcją (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Wieża Piastowska, 2014 (fot. R. Karpińska)

Wieża ostatecznej obrony, 2014 (fot. R. Karpińska)

Zamek Myśliwski, pocztówka, 1903

Zamek w Cieszynie. Fragment z panoramy I. Chambreza de Ryvos, 1801, olej (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)

Oranżeria (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)