Granica na olzie
Granica przyjaźni (1947 - 89)
Marian Dembiniok
W Czechosłowacji po rewolucji lutowej 1948 roku, a w Polsce po zjeździe zjednoczeniowym Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej w dniach 15–21 grudnia 1948, nastąpił wieloletni okres bezwzględnej dominacji partii komunistycznych. Paradoksem Zaolzia było duże poparcie udzielone przez zamieszkujących je Polaków tym radykalnym i niedemokratycznym zmianom. W obu państwach kierownicze role partii zamieniły się szybko w dyktaturę, która w wielu sytuacjach nie wahała się używać metod represyjnych. Zadekretowana przez Stalina przyjaźń między narodami znalazła wzorcowy przykład w praktyce sąsiedztwa Cieszyna i Czeskiego Cieszyna. Oficjalną historię miast w latach 1947-1989 można by opisać datami kolejnych traktatów politycznych, umów kulturalnych i konwencji o małym ruchu granicznym.
Dopiero 10 marca 1947 roku podpisano w Warszawie Układ o Przyjaźni i Wzajemnej Pomocy pomiędzy Rzeczpospolitą Polską a Republiką Czechosłowacką. Jego integralną częścią był protokół wypracowany przez stronę polską zapewniający "możliwości rozwoju narodowego, politycznego, kulturalnego i gospodarczego". Jednocześnie umowa przewidywała, że „nie udzieli się zgody na wznowienie działalności żadnej polskiej organizacji, która działała przed 1 października 1938 r. Utworzone zostaną nowe organizacje – Polski Związek Kulturalno-Oświatowy (PZKO) i Stowarzyszenie Młodzieży Polskiej (SMP), po jednej dla powiatu frysztackiego i cieszyńskiego”. Powołane zarządy powiatowe już w 1952 roku zostały zlikwidowane, a w ich miejsce powstał jeden Zarząd Główny Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego z siedzibą w Czeskim Cieszynie. Wcześniej w roku 1950 SMP zostało wcielone do Czechosłowackiego Związku Młodzieży. Tym samym PZKO stał się jedynym oficjalnym reprezentantem Polaków na Zaolziu i stan taki przetrwał do roku 1989.
Zgodnie z założeniem kolejną umowę podpisano po dwudziestu latach 1 marca 1967 roku w Warszawie. Tym razem potwierdzono obronny charakter Układu wskazując na zagrożenie ze strony "zachodnioniemieckich sił militaryzmu" oraz uznano, że układ monachijski wraz z jego wszystkimi następstwami był nieważny, co w oczywisty sposób podważyło polskie roszczenia z 1938 roku.
Uzupełnieniem traktatów politycznych były umowy kulturalne. Pierwszą podpisano 4 lipca 1947 roku. Na jej mocy powstały Instytuty Kultury w Pradze i Warszawie. Wszystkie zapisy służyły umacnianiu "wspólnoty ideowej w duchu marksizmu-leninizmu". Kolejną podpisano w 1966 roku i przedłużano aż do roku 1990.
Największy wpływ na życie cieszynian po obu stronach Olzy miały jednak konwencje o małym ruchu granicznym. Po roku 1945 oparto się na przedwojennej konwencji z roku 1925. Obowiązywała w pasie ok. 15 km po obu stronach granicy i przewidywała przepustki stałe, jednorazowe i gospodarcze. Nowa konwencja podpisana w Pradze dopiero w lipcu 1959 roku, po wcześniejszym wytyczeniu polsko-czechosłowackiej granicy, weszła w życie w kwietniu 1960 roku. Zlikwidowano przepustki gospodarcze oraz możliwość uzyskania stałej ze względów rodzinnych. To w poważnym stopniu ograniczyło swobodne kontaktowanie się ludności do sytuacji wyjątkowych, takich jak wesele czy pogrzeb. Powstała w Polsce "Solidarność" tak bardzo przestraszyła władze czechosłowackie, że jednostronnie zawiesili konwencję w dniu 4 grudnia 1981 roku. Aby przekroczyć granicę należało posiadać zaproszenie od najbliższej rodziny. Jedynie w dniu 1 listopada przy przejściu granicznym tworzyły się długie kolejki. W tym dniu można było odwiedzić groby rodzinne po uzyskaniu zaświadczenia z Urzędu Stanu Cywilnego. Polacy wykorzystywali to w sposób perfekcyjny. Sytuacja taka mimo protestów władz Cieszyna trwała do roku 1991 i w poważnym stopniu wpłynęła na osłabienie kontaktów rodzinnych i towarzyskich ze stroną czeską.
W początkach roku 1948, po włączeniu w obręb miasta wsi Sibicy, Czeski Cieszyn liczył 13 243 mieszkańców, w tym 2147 Polaków, 66 Żydów i 112 osób innej narodowości. W roku 1991 miał 28 737 mieszkańców, w tym 17,4% Polaków. Cieszyn w roku 1950 zamieszkiwało 19 500 osób, ale już w 1955 roku było ich 20 752, a w 1991 – 36 820.
Prestiż obu miast ucierpiał w wyniku reform administracyjnych: czeskiej z 1960 roku i polskiej z 1975, które pozbawiły je statusu miast powiatowych. Mimo to Czeski Cieszyn zachował centralne znaczenie dla polskiego ruchu narodowego. Tam mieścił się Zarząd Główny Polskiego Związku Kulturalno-Oświatowego, redakcje polskich gazet, takich jak: "Głos Ludu", "Zwrot", "Nasza Gazetka", tam też działała Scena Polska Těšínského divadla, polskie gimnazjum, szkoła podstawowa oraz przedszkole.
Mimo problemu wzajemnej nieufności braki infrastrukturalne obu miast zmuszały je do współpracy. Już w roku 1945 starosta cieszyński Paweł Targosz, z uwagi na brak połączeń kolejowych Cieszyna, podpisał porozumienie o dostarczaniu przez Czechów węgla do cieszyńskiej elektrowni. W zamian za węgiel na stronę czeską płynęła energia elektryczna i woda pitna. Niedługo potem znów strona polska zabiegała o dostarczanie wody. W latach sześćdziesiątych nawiązano kontakty w celu wspólnego planowania przestrzennego. Budowano i rozbierano mosty graniczne, komplikując i tak trudną komunikację w miastach. W efekcie wieloletnich dyskusji wybudowano, a w roku 1991 otwarto, nowe przejście graniczne pomiędzy Kocobędzem a Boguszowicami, które rozwiązało problemy z transportem samochodowym.
W rzeczywistości przez wiele lat życie obu miast toczyło się własnymi torami i tylko czasami dochodziło do wspólnych partyjnych manifestacji lub imprez sportowych. Pierwsza miała miejsce 10 marca 1947 roku i była powiązana z podpisywanym w tym czasie w Warszawie Układem o Przyjaźni i Wzajemnej Pomocy. Druga odbyła się rok później, 14 marca 1948, na obu cieszyńskich rynkach, w rocznicę podpisania wspomnianego Układu i – jeśli wierzyć doniesieniom prasowym – zgromadziła 40 tys. uczestników.
W 1958 roku zapoczątkowano cieszące się dużą popularnością zawody motocyklowe "O Błękitną Wstęgę Olzy". Do Cieszyna i Czeskiego Cieszyna zjeżdżało kilka tysięcy miłośników sportów motorowych, przed którymi rywalizowali najlepsi zawodnicy z Polski i Czechosłowacji. Pętla o długości 3200 m prowadziła z Mostu Wolności na polską stronę miasta, następnie przez Most Przyjaźni ul. Główną do dworca kolejowego i ponownie na Most Wolności. Przez wiele lat dzięki przewadze technicznej czeskich motocykli Jawa wygrywali nasi sąsiedzi. Dopiero w roku 1966, kiedy oprócz motorowego wprowadzono wyścig samochodów, do roli bohatera narodowego urósł Sobiesław Zasada, który na zwinnym Steyr-Puchu 650 TR dublował większość konkurentów.
Reklamówka z 1959 roku. (Zbiory prywatne M. Dembiniok)
W tymże roku w maju w ramach obchodów 1000-lecia polskiej państwowości wraz z całym okręgiem północnomorawskim celebrowano 10 wieków polsko-czeskiego sąsiedztwa.
Pierwsi sekretarze partii w Katowicach Edward Gierek i Ostrawie Oldřich Voleník zasadzą za chwilę lipy w pobliżu teatru w Czeskim Cieszynie (Foto. T. Kopoczek). Źródło: Muzeum Śląska Cieszyńskiego
Wiele troski poświęcono oprawie i nagłośnieniu spotkań partyjnych, które potwierdzały braterstwo Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej i Komunistycznej Partii Czechosłowacji. Do roli niezamierzonego symbolu urosło sadzenie lip przed czeskocieszyńskim teatrem. Dokonali tego pierwsi sekretarze partii w Katowicach Edward Gierek i Ostrawie Oldřich Voleník. Po polskiej stronie zasadzono modrzewie na osiedlu ZOR w okolicy szkoły podstawowej. W tym dniu uczestnicy manifestacji na cieszyńskim Rynku przeszli bez przepustek przez Most Wolności, a wieczorem wzdłuż granicy zapłonęły ogniska.
Granica była również otwarta 9 maja 1968 roku w 23. rocznicę wyzwolenia Czechosłowacji przez Armię Radziecką i 50. rocznicę powstania państwa czechosłowackiego. Wiec na czeskocieszyńskim rynku pod hasłami "nierozerwalnego związku z Krajem Rad" miał zgromadzić do 30 tys. wiecujących. Tym większym zaskoczeniem była noc 20 sierpnia tegoż roku, gdy Wojsko Polskie wraz z oddziałami radzieckimi przekroczyło granicę w Cieszynie, dokonując inwazji na Czechosłowację.
Sierpień 1968 roku – czechosłowacka strona Mostu Przyjaźni (Foto. T. Kopoczek). Źródło: Muzeum Śląska Cieszyńskiego
Odpowiedzią i próbą pojednania była manifestacja zorganizowana 21 sierpnia 1989 roku na cieszyńskim Rynku w 21. rocznicę wspomnianego wyżej najazdu na Czechosłowację. Ze względów formalnych oficjalnym organizatorem było Koło nr 5 Macierzy Ziemi Cieszyńskiej, w ramach którego działali nieoficjalnie członkowie Solidarności Polsko-Czeskosłowackiej. Wiec poprowadził Marian Dembiniok, a główne przesłanie wygłosił Jerzy Kronhold*. W imieniu polskich parlamentarzystów przemawiał Jacek Kuroń i Józefa Hennelowa. Wtedy po raz pierwszy padły słowa przepraszające za polski udział w inwazji w sierpniu 1968 roku. Znaczenie tych słów podkreślała duża liczba zgromadzonych na cieszyńskim Rynku oraz parlamentarzyści: Grażyna Staniszewska, Krzysztof Kozłowski, Karol Modzelewski, Janusz Okrzesik, Jan Rokita. Nie bez znaczenia było odczytanie telegramów od Václava Havla i kardynała Františka Tomáška.
Ulotka wzywająca mieszkańców Cieszyna i okolic do udziału w wiecu (Zbiory Muzeum Śląska Cieszyńskiego)
Nie mniej istotne dla polsko-czeskich kontaktów były protesty przeciwko budowie koksowni w Stonawie w bezpośrednim pobliżu granicy państwowej. Tu również działacze Solidarności Polsko-Czeskosłowackiej, pod osłoną legalnie działającego stowarzyszenia Macierz Ziemi Cieszyńskiej, przygotowali i przeprowadzili manifestacje w dniach 19 maja i 5 października 1989 roku oraz 27 kwietnia 1990 roku. Efektem tych działań, wspieranych po stronie czeskiej przez Občanské Fórum (Jaromír Piskoř), było wstrzymanie budowy koksowni 15 listopada 1990 roku.
Wydaje się ,że te wspólne manifestacje zapoczątkowały rzeczywistą współpracę, którą później podjęły samorządy obu miast.
*Przemówienie Jerzego Kronholda. Źródło: Prywatne zbiory Mariana Dembinioka
Literatura: Zarys Dziejów Śląska Cieszyńskiego, Ostrawa-Praga 1992. Śląsk Cieszyński: Granice, przynależność, tożsamość, MŚC 2008. Cieszyn od Wiosny Ludów do III Rzeczypospolitej, [w:] Dzieje Cieszyna, T. 3, Cieszyn 2010.
StronyDlaFirm.eu